ଅଷ୍ଟାଧ୍ଯାୟୀର ସୂତ୍ର “ପଚୋ ଵଃ ” (୮.୨.୫୨) ସୂତ୍ର ତଥା ପକ୍ଵ ଶବ୍ଦର ନିରୁକ୍ତି ପାଠରେ ତହିଁର ଉତ୍ତର ଅଛି ।
ଏହି ସୂତ୍ର ନିଷ୍ଠା ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗ ସମୟରେ “ପଚ୍” ଧାତୁର ରୂପାନ୍ତରଣ ନିୟମକୁ ସୂଚାଏ ।
ପଚୋ ଵଃ” ସୂତ୍ରର ଅର୍ଥ ହେଉଛି, “ପଚ୍” ଧାତୁରୁ “କ୍ତ” ଵା “କ୍ତଵତୁ” ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗ ହେଲେ, କ୍ତ ପ୍ରତ୍ୟୟର “ତ” ରୂପ “ଵ” ରେ ପରିଵର୍ତ୍ତିତ ହୁଏ। ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ, “ପଚ୍” ଧାତୁର ଅର୍ଥ ହେଉଛି “ରାନ୍ଧିଵା,ପାଚିଵା”। ଯଦି ପଚ୍ ଧାତୁରେ “କ୍ତ” ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗ କରାଯାଏ, ତେବେ ସାଧାରଣ ନିୟମ ଅନୁସାରେ “ପକ୍ତ” ହେଵା କଥା। କିନ୍ତୁ ପାଣିନୀଙ୍କ ପଚୋ ଵଃ ସୂତ୍ର ଅନୁସାରେ, “ତ” ର “ଵ” ରେ ରୂପାନ୍ତର ହେଵ, ଯାହାଦ୍ୱାରା “ପକ୍ଵ” (pakva) ଶବ୍ଦ ଗଠିତ ହୁଏ। “ପକ୍ଵ” ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ହେଉଛି “ରନ୍ଧା” ଵା “ପାକ ହୋଇଥିଵା” ତଥା" ପାଚିଥିଵା"। ଏହି ରୂପାନ୍ତରଣ ସଂସ୍କୃତ ଶବ୍ଦ ଗଠନରେ ଏକ ଵିଶେଷ ନିୟମ ଅଟେ। ପଚୋ ଵଃ ସୂତ୍ରର ପ୍ରୟୋଗ କେଵଳ “ପଚ୍” ଧାତୁ ପାଇଁ ସୀମିତ କିନ୍ତୁ ଏ ଧରଣର ଆହୁରି ଅନେକ ସୂତ୍ର ରହିଛି ।
ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ ଅଷ୍ଟାଧ୍ଯାୟୀର ସୂତ୍ର ଵଚଃ ସମ୍ପ୍ରସାରଣମ୍” (୬.୧.୧୫) ନିୟମାନୁସାରେ ଵଚ୍ ଧାତୁରେ ନିଷ୍ଠା ପ୍ରତ୍ୟୟ “କ୍ତ” ଯୋଗ କଲେ: ଵଚ୍ + କ୍ତ = ଉକ୍ତ (ukta) ହୋଇଥାଏ । ଏଠାରେ “ଵଚ୍” ଧାତୁ ର “ଅ” ସ୍ୱର “ଉ” ରେ ପରିଵର୍ତ୍ତିତ ହୁଏ । ଏହା ପଚୋ ଵଃ ସୂତ୍ର (ଅଷ୍ଟା. ୬.୧.୧୫) ଠାରୁ ଭିନ୍ନ କିନ୍ତୁ ସମାନ ଧରଣର ସ୍ୱର ପରିଵର୍ତ୍ତନରେ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ଦେଖାଯାଏ।
କିନ୍ତୁ ଆଉ କେତେକ ଶବ୍ଦରେ ନିଷ୍ଠା ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗ ସମୟରେ ସ୍ଵର ପରିଵର୍ତ୍ତନ ହୁଏ ନାହିଁ । ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ “ସଚ୍ + କ୍ତ = ସକ୍ତ” ହୁଏ ଏଵଂ ଏ ଶବ୍ଦ ଗଠନରେ ପାଣିନିଙ୍କ ଅଷ୍ଟାଧ୍ୟାୟୀର “କ୍ତକ୍ତଵତୂ ନିଷ୍ଠା” (୩.୨.୧୦୨) ସୂତ୍ର ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ । ଏହି ସୂତ୍ର “କ୍ତ” ପ୍ରତ୍ୟୟକୁ ନିଷ୍ଠା ଅର୍ଥରେ “ସଚ୍” (ଅନୁସରଣ କରିବା) ଧାତୁ ସହ ଯୋଗ କରାଏ। ଫଳତଃ “ସଚ୍” ର “ଅ” ସ୍ୱର ଅପରିଵର୍ତ୍ତିତ ରହେ, କାରଣ ଏହା ପାଇଁ “ପଚୋ ଵଃ” ଭଳି ସ୍ୱର ପରିଵର୍ତ୍ତନ ସୂତ୍ର ନାହିଁ। ଫଳରେ, “ସଚ୍ + କ୍ତ” ସରଳ ଭାବେ “ସକ୍ତ” (ଅନୁସୃତ, ସଂଲଗ୍ନ) ହିଁ ହୁଏ। ଅଷ୍ଟାଧ୍ଯାୟୀର ଅନ୍ୟ ସୂତ୍ର ଯେପରି “ନ ଲଘୁପୂର୍ଵାତ୍” (୧.୨.୨୮) ସମ୍ପ୍ରସାରଣର ଅନୁପସ୍ଥିତିକୁ ସମର୍ଥନ କରେ।
ଡାକ୍ତର ଦେଵାଶିଷ ଜ୍ୟେଷ୍ଠୀ ମହାଶୟ ଯେମିତି ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ଦେଵକୁଳ ଶବ୍ଦ ଦେଉଳ,କାଵଡ଼ି ଶବ୍ଦ କାଉଡ଼ି ଓ ଦେଵୀ ଶବ୍ଦ ଦେଈ ହୋଇଛି ଠିକ୍ ସେହିପରି ନିଷ୍ଠା ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗ ସମୟରେ ମଧ୍ୟ ସ୍ଵର ଵର୍ଣ୍ଣ ଅଵର୍ଗ୍ୟ 'ଵ' ତଥା ଅନ୍ୟ ସ୍ଵରଵର୍ଣ୍ଣରେ ପରିଵର୍ତ୍ତିତ ହେଉଛି ।
ପାଣିନିଙ୍କ ଅଷ୍ଟାଧ୍ୟାୟୀରେ “ଵ”, “ଯ”, “ଲ” ଆଦି ଵ୍ୟଞ୍ଜନ ଵର୍ଣ୍ଣର ସ୍ୱର ଵର୍ଣ୍ଣରେ (ଯଥା “ଉ”, “ଇ”, “ଋ” ଆଦି) ପରିଵର୍ତ୍ତନ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ନିୟମ ରହିଛି, ଯାହା ମୁଖ୍ୟତଃ ସମ୍ପ୍ରସାରଣ ନିୟମ ଅନୁସାରେ ପରିଚାଳିତ ହୁଏ। ଏହି ସମ୍ପ୍ରସାରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ କେତେକ ଵ୍ୟଞ୍ଜନ (ଯେପରି “ଵ”, “ୟ”, “ଲ”) ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଵା ପରିସ୍ଥିତିରେ ସମ୍ପୃକ୍ତ ସ୍ୱର ଵର୍ଣ୍ଣରେ ପରିଵର୍ତ୍ତିତ ହୁଏ। ଏହି ନିୟମ ସାଧାରଣତଃ ନିଷ୍ଠା ପ୍ରତ୍ୟୟ, କ୍ରିୟା ରୂପ ଗଠନ ଵା ଅନ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗ ସମୟରେ ପ୍ରୟୋଗ ହୁଏ।
ଅଷ୍ଟାଧ୍ଯାୟୀର ସୂତ୍ର: ଯସ୍ଯେତ୍ ଚ (୧.୧.୧୫) ଅନୁସାରେ “ଯ”, “ଵ”, “ର”, ଓ “ଲ” ଵ୍ୟଞ୍ଜନ ଵର୍ଣ୍ଣ ନିଷ୍ଠା ପ୍ରତ୍ୟୟ, କୃତ୍ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଵା ଅନ୍ୟ ନିର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଟ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗ ସମୟରେ ସ୍ୱର ଵର୍ଣ୍ଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହୁଏ। ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ:
•ଵଚ୍ + କ୍ତ = ଉକ୍ତ : ଏଠାରେ 'ଵ' ଵର୍ଣ୍ଣ 'ଉ' ହୋଇଛି।
•ସ୍ଵପ୍+କ୍ତ = ସୁପ୍ତ : ଏଠାରେ 'ଵ' ଵର୍ଣ୍ଣ 'ଉ' ହୋଇଛି।
•ହ୍ଵେ+କ୍ତ = ହୁତ : ଏଠାରେ 'ଵ' ଵର୍ଣ୍ଣ 'ଉ' ହୋଇଛି ।
•ଯଜ୍ + କ୍ତ = ଇଷ୍ଟ : ଏଠାରେ ଯ ଵର୍ଣ୍ଣ ଇ ହୋଇଅଛି।
•ରଜ୍+ କ୍ତ = ଋକ୍ତ : ଏଠାରେ ର ଵର୍ଣ୍ଣ ଋ ହୋଇଅଛି
ଅଷ୍ଟାଧ୍ଯାୟୀର ସମ୍ପ୍ରସାରଣାଚ୍ଚ (୬.୧.୧୩) ସୂତ୍ର ମଧ୍ୟ ଏହି ଵର୍ଣ୍ଣ ପରିଵର୍ତ୍ତନକୁ ସ୍ପଷ୍ଟ କରେ ।
ତେବେ ମୂଳ ପ୍ରଶ୍ନ ଥିଲା ପକ୍ଵ ଶବ୍ଦରେ ଵ ଫଳା ଅଛି ନା ୱ ଫଳା । ଉତ୍ତର ସ୍ପଷ୍ଟ,ପକ୍ଵରେ ଵ ଫଳା ହିଁ ଅଛି କାରଣ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ୱ ବୋଲି କୌଣସି ଦ୍ଵିସ୍ଵର ନଥିଲା ଏହାର ସ୍ପଷ୍ଟ ଉଚ୍ଚାରଣ ଓ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଅକ୍ଷର ଭାରତରେ କେଵଳ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ହିଁ ଅଛି ।
No comments:
Post a Comment