ଦିନବନ୍ଧୁ ଓ ଦୀନବନ୍ଧୁ

 

ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟାକାଶରେ ବିଜୁଳି ଓ ଇନ୍ଦ୍ରଧନୁ କଳିର ସୁତ୍ରପାତ ହୋଇଯାଇଥାଏ । ଗୋଟିଏ ପଟେ ଇନ୍ଦ୍ରଧନୁରେ କଵିସମ୍ରାଟ ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜଙ୍କ ସମର୍ଥନରେ ଲେଖା ବାହାରୁଥିଵା ବେଳେ ବିଜୁଳୀ ପକ୍ଷରୁ ଆଧୁନିକ ସାହିତ୍ୟିକ କଵିଵର ରାଧାନାଥ ରାୟଙ୍କ ସମର୍ଥନରେ ଲେଖା ପ୍ରକାଶିତ ହେଉଥିଲା । ଏହି ମସିଯୁଦ୍ଧ ଦୁଇ ତିନିଵର୍ଷ ଚାଲିଵାପରେ କୌଣସି କାରଣରୁ ବିଜୁଳୀ ପତ୍ରିକାର ପ୍ରକାଶନ ବନ୍ଦ ହୋଇଯାଇଥିଲା କିନ୍ତୁ ଇନ୍ଦ୍ରଧନୁ ପତ୍ରିକା ଆହୁରି ଅନେକ ଦିନଯାଏଁ ପ୍ରକାଶ ପାଇଥିଲା । 

ମାତ୍ର ସେହି ଦୁଇ ତିନିଵର୍ଷର “ବିଜୁଳୀ-ଇନ୍ଦ୍ରଧନୁ ମସିସମର” ସମୟରେ ଓଡ଼ିଶାର ତତ୍କାଳୀନ ବୁଦ୍ଧିଜୀଵୀ ଦ୍ଵିଧା ଵିଭକ୍ତ ହୋଇଯାଇଥିଲେ । ଉଭୟ ଦଳ ପରସ୍ପର ଵିପକ୍ଷରେ ମସିଯୁଦ୍ଧ କରୁଥାଆନ୍ତି । ଏହିକ୍ରମରେ ନଭେମ୍ବର ୬ ଦିନାଙ୍କ ୧୮୯୩ ମସିହା , ବୁଧଵାର ଦିନ ଇନ୍ଦ୍ରଧନୁ ପତ୍ରିକାରେ ଗୋଟିଏ ଚଟଣି(Joke) ପ୍ରକାଶ ପାଇଥିଲା ।

ଉକ୍ତ ଚଟଣିଟି ଏହିପରି...

⚫ଗୋଵରା ଦାସ — “ମାମୁ, ତୁମ ବୋପା ନାଆଁ କ’ଣ ?”

⚫ମାମୁ — “ଦୀନବନ୍ଧୁ” ।

⚫ଗୋଵରା ଦାସ— “ତୁମର ତେବେ ଯୋଡ଼ାଏ ବୋପା ।”

⚫ମାମୁ — “କିଆଁ” ? 

⚫ଗୋଵରା ଦାସ—“ଗୋଟିଏ ହର୍ସ୍ଵ ‘ଇ’କାର(ି) ବୋପା  

       ଓ ଗୋଟିଏ ଦୀର୍ଘ ଈ’କାର(ୀ) ବୋପା ।” 

                        “ଇତି ବଜୁଳୀ ଵ୍ୟାକରଣେ ।”

ସେତେବେଳେ ବିଜୁଳି ପତ୍ରିକା ପକ୍ଷରୁ ଦିନବନ୍ଧୁ ସାହୁ ସକ୍ରିୟ ଥାଆନ୍ତି । ତାଙ୍କୁ ଉପଲକ୍ଷ କରି ଏହିପରି ଅନେକ ଚଟଣି ଵା ଜୋକ୍ ଲେଖାଯାଉଥିଲା ‌। 

ପ୍ରୋକ୍ତ ଚଟଣିରେ ସୂକ୍ଷ୍ମ ଭାବେ କୁହାଯାଇଛି ଯେ ଆମ ଭାଷାରେ ଦିନବନ୍ଧୁ ଓ ଦୀନବନ୍ଧୁ ଏହିପରି ଦୁଇଗୋଟି ଶବ୍ଦ ରହିଛି । ଗୋଟିଏ “ଦିନବନ୍ଧୁ” ଶବ୍ଦରେ ହର୍ସ୍ଵ ଇ କାର ରହିଛି ଏଵଂ ଏହାର ଅର୍ଥ ସୂର୍ଯ୍ୟ,ଅରଖ ଗଛ ଓ ମନ୍ଦାର ତେବେ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ଏ ଶବ୍ଦର ଵ୍ୟଵହାର ସାଧାରଣତଃ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ନାମ ଭାବେ ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଥାଏ । ଦିନ ଓ ବନ୍ଧୁ ଶବ୍ଦ ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍ ପୁରୁଷ ସମାସ ଅନୁସାରେ ଦିନବନ୍ଧୁ ହୋଇଅଛି ଏଵଂ ଏହାର ଅନ୍ୟରୂପ ଦିନବାନ୍ଧଵ । ଯେ ଦିନରେ ଉଦୟ ହୁଅନ୍ତି ,ଦିନରେ ଯେ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କ ବନ୍ଧୁ ସହଚର ସିଏ ଦିନବନ୍ଧୁ ଅର୍ଥାତ୍ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଅଟନ୍ତି । 

ସେହିପରି ଦୀନବନ୍ଧୁ ଶବ୍ଦଟି ଶ୍ରୀଭଗଵାନଙ୍କର ଏକ ନାମ ଏଵଂ ହିନ୍ଦୀ, ବଙ୍ଗାଳୀ,ଅହମିୟା ଓ ମରାଠୀ ଆଦି ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଭାରୋପୀୟ ଭାଷାଗୁଡି଼କରେ ଏ ଶବ୍ଦର ଊଣା ଅଧିକେ ଵ୍ୟଵହାର ଥିଲେ ହେଁ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ବହୁଳ ଭାବେ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ଓ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ସମ୍ବୋଧନାର୍ଥ ଵ୍ୟଵହୃତ ହୋଇଥାଏ । 

ଵନମାଳୀ ଦାସ ପ୍ରଭୁଙ୍କ ଏହି ପଵିତ୍ର ନାମ ନେଇ ଗାଇଛନ୍ତି

“ଦୀନବନ୍ଧୁ ଦଇତାରୀ ଦୁଃଖ ନଗଲା ମୋହରି ।

ହେଲ କି ନିଷ୍ଠୁର ଚିତ୍ତ ନୀଳାଚଳେ ବିଜେ କରି ।।”

ସେହିପରି ଵନମାଳୀ ଦାସ ଅନ୍ୟ ଏକ ଭଜନରେ ପ୍ରଭୁଙ୍କୁ ଏହି ନାମ ନେଇ ସ୍ମରଣ କରିଛନ୍ତି...

“ଏହି ଅଳି ଶ୍ରୀଛାମୁରେ ହେ ଦୀନବନ୍ଧୁ!

 ଏହି ଅଳି ଶ୍ରୀଛାମୁରେ ।

 ଶ୍ରୀରଙ୍ଗା ଚରଣ ସେବାରେ

  ମୋ ମନ ରହିଥାଉ ନିରନ୍ତରେ ।।”

ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ଦାସ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଭୁଙ୍କର ଏହି ନାମ ନେଇ ଅନେକ ପଦ୍ୟ ରଚନା କରିଛନ୍ତି ଯଥା—

“ଦୀନବନ୍ଧୁ ǃ 

ମୋ ଦୁଃଖ ନ ଗଲା ଯେ

ତୁମ୍ଭେ ଦୀନବନ୍ଧୁ ମୋ ବନ୍ଧୁ ନୋହିଲେ

ମୋ ବନ୍ଧୁ ହୋଇଵ କେ ।

ଦୀନବନ୍ଧୁ ବୋଲି ଯାହାକୁ କହନ୍ତି

ସେହି ତ ପରମ ଯୋଗୀ

ଦୁଃଖୀ ଲୋକଙ୍କର ଦୁଃଖ ନିଵାରଣ

ସୁଖୀ ଲୋକଙ୍କର ଭୋଗୀ ॥୧॥”

ସାଲବେଗ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଭୁଙ୍କର ଏ ନାମ ନେଇ ତାଙ୍କର ଗୀତିକଵିତାରେ ଡାକିଛନ୍ତି

“ଦୀନବନ୍ଧୁ ହୋ...

 କୃପାସିନ୍ଧୁ ହୋ...

 ତୁମ୍ଭେ ଡାକିଲେ ନ ଶୁଣ କାହିଁକି । 

 ଆହେ ଦ୍ରୌପଦୀ ଆତଙ୍ଗ ଵିଵସନ କାଳେ

 ବସ୍ତ୍ର ଦେଲ ପଠିଆଇକି

 ଲକ୍ଷେ ଯୋଜନରେ ଗଜ ଡାକ ଦେଲା

 କର୍ଣ୍ଣ ଡ଼େରିଥିଲ ତହିଁକି ॥”

ଗୌରଚରଣ ଅଧିକାରୀ ତାଙ୍କର ଗୀତରେ ପ୍ରଭୁଙ୍କୁ ଏହି ନାମରେ ଧ୍ୟାନ କରି ଗାଇଛନ୍ତି

“ଗଉରଚରଣ ମାନକୁ

ନ କହିଵ ଆଉ ଆଙ୍କୁ

ଆହେ ଦୀନବନ୍ଧୁ କରୁଣାନିଧାନ !

କର ଏହି ଅଵଧାନକୁ ॥”

ଓଡ଼ିଆ ଷାଷା ସାହିତ୍ୟରେ ଦୀନବନ୍ଧୁ ଶବ୍ଦ ପ୍ରୟୋଗର ଏହିପରି ହଜାର ହଜାର ଉଦାହରଣ ରହିଛି । କିନ୍ତୁ କଵିସମ୍ରାଟ ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜ “ଦିନବନ୍ଧୁ ଓ ଦୀନବନ୍ଧୁ” ଏ ଉଭୟ ଶବ୍ଦକୁ ଵ୍ୟଵହାର କରି ପଦ୍ୟ ଲେଖିଛନ୍ତି । କୋଟୀବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ସୁନ୍ଦରୀରେ ଭଞ୍ଜ ଲେଖିଲେ 

“ଦୀନବନ୍ଧୁ ନାମ ଧିଆଉଁ ଧିଆଉଁ

 ଦିନବନ୍ଧୁ ଦେଖା ନ ଯାଇ।”

ପୁଣି ସେ ଏହିପରି ଵୈଦେହୀଶ ଵିଳାସର ଊନବିଂଶ ଛାନ୍ଦର ଅନ୍ତିମ ପଦଦ୍ଵୟରେ ମଧ୍ୟ ଏହି ଦୁଇଟିଯାକ ଶବ୍ଦକୁ ଅତି ସୁନ୍ଦର ଭାବରେ ପ୍ରୟୋଗ କରିଅଛନ୍ତି

“ଵିଶିଷ୍ଟରେ ଅନକଳ ପୁଂସ ଦୀନବନ୍ଧୁ ।

ଵିନୋଦରେ ସଙ୍ଗେ ଘେନି ହରେ ଦିନବନ୍ଧୁ ଯେ ।

ଵଶ ଧ୍ୟାନମାନସେ ବୀର ସେ ସତୀ ପଦେ ।

ବୋଲେ ଭଞ୍ଜ ଉପଇନ୍ଦ୍ର ଵେନିବିଂଶ ପଦେ ଯେ ।”

ବହୁତ ଲୋକ ଦିନବନ୍ଧୁ ଓ ଦୀନବନ୍ଧୁ ଉଭୟ ଶବ୍ଦକୁ ନେଇ ଦ୍ଵନ୍ଦରେ ପଡ଼ନ୍ତି । ଵିଶେଷତଃ ଇଂରାଜୀରେ ଅନେକ ଓଡ଼ିଆ ଲୋକ ନିଜର ଦୀନବନ୍ଧୁ ନାମକୁ Deenabandhu ପରିଵର୍ତ୍ତେ Dinabandhu ଲେଖିଵା ଯୋଗୁଁ ଓଡ଼ିଆ ଲିପ୍ୟାନ୍ତରଣ କାଳରେ ଏହା ଦିନ(Dina)ବନ୍ଧୁ(Bandhu) ହୋଇଯାଏ । ଉଭୟ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥରେ ପ୍ରଭେଦ କ'ଣ ତାହା ଉପରେ ଆଲୋଚନା ହୋଇଅଛି ଯେ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କୁ ସାଧାରଣତଃ ଦିନବନ୍ଧୁ କୁହାଯାଉଥିଵାବେଳେ ଦୀନବନ୍ଧୁ ଈଶ୍ଵରଙ୍କ ନାମ । ଭାରତ ସମେତ ପ୍ରାଚୀନ ଵିଶ୍ଵର ଅନେକ ଦେଶର ଵିଭିନ୍ନ ସଭ୍ୟତାରେ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କୁ ଭଗଵାନ ମାନ୍ୟତା ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଥିଲା । ଏ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଦେଖିଲେ ଦିନବନ୍ଧୁ ଓ ଦୀନବନ୍ଧୁ ଶବ୍ଦ ମଧ୍ୟରେ ସମାନତା ରହିଛି କିନ୍ତୁ ଶବ୍ଦ ନିରୁକ୍ତି ତତ୍ତ୍ଵ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଉଭୟ ଶବ୍ଦର ମୂଳ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଫଳତଃ ଦିନବନ୍ଧୁ ଓ ଦୀନବନ୍ଧୁ ଦୁଇଗୋଟି ଭିନ୍ନ ଶବ୍ଦ ଅଟଇ ।